Mario De Brabandere, Philippe Vandenberg en André du Bouchet, kunstenaarsboeken in Main d'oeuvre, Roger Raveelmuseum, 2015

 

Stéphane Mallarmé, Eerste staat van Coup de dés, autograaf (tussen 1 februari en 5 maart 1897)

Ergo Pers in het Gemeentemuseum Den Haag

Ergo Pers geeft al meer dan 20 jaar kunstenaarsboeken uit waarin het samengaan van literatuur en beeldende kunst een vaak unieke vorm krijgt. Een aantal van deze uitgaven zijn van essentieel belang in het œuvre van bijvoorbeeld Armando, Jürgen Partenheimer of Philippe Vandenberg.

Ergo Pers schrijft zich in in een hedendaagse traditie van het kunstenaarsboek. De uitgaven van Peter Blum, Hank Hine, Josef Kleinheinrich en Bruno Roy zijn een mogelijk internationaal referentiekader. Met deze uitgevers deelt Ergo Pers eenzelfde benadering en een liefde voor kwaliteitsvolle materialen. En de passie voor woord en beeld.

Binnen het beperkte bestek van deze lezing geef ik een summier overzicht van de uitgaven en realisaties van Ergo Pers en ga ik dieper in op de plaats van het livre de peintre in mijn fonds.
Misschien ben ik zoals Peter Blum een ‘anachronistische uitgever’, ik hecht waarde aan de tactiliteit van het object, aan papier en bindwijze, hoe het boek in de hand ligt, hoe het gedrukt is, met een speciale voorliefde voor heliogravure, etsdruk en lithografie. Er is ook aandacht voor de typografie, voor het zwart en de schoonheid van hoogdruk, en uiteindelijk ook voor de verschijningsvorm van het boek, hoe het zich aan ons voordoet, hoe het zich toont aan de lezer en aan de wereld, en iets ruimer gesteld, hoe het kunstenaarsboek kan functioneren in een museale ruimte. 
Stel het je voor: je groeit op in een artistiek milieu, je leert de literatuur kennen, de muziek, je komt in contact met kunstenaars, musici en dichters, en je slaagt erin de passies die je daar hebt ontwikkeld, de passie voor het woord, de passie voor het beeld, je slaagt erin om die rijkdom vast te houden door boeken te maken waarin beide passies een plaats hebben.
Kunstenaarsboeken. Boeken met kunstenaars.

Ik zal hier een poging doen enkele boeken die ik in de loop der jaren met kunstenaars gemaakt een plaats te geven in een iets groter geheel, ik zal proberen uit te leggen wat voor mij de inzet is van het livre de peintre.

De titel van deze lezing komt uit een klein boekje van Roland Jooris, Solesmes, een essay over Pierre Reverdy. Main d’œuvre was de titel van diens eerste verzamelde gedichten. Roland Jooris vertaalde het mooi als ‘handwerk’.
In die eerste verzamelde gedichten van Reverdy was ook Le Chant des Morts opgenomen, een klassiek geworden kunstenaarsboek dat de dichter samen met Picasso maakte.
Het lijkt op het eerste zicht wat vreemd hier een beeldenreeks te openen met een boek dat geen Ergo Pers boek is, en dat behoort tot de canon van de kunstenaarsboeken van vorige eeuw. Daar zijn enkele goede redenen voor.

Pierre Reverdy. Pablo Picasso, Le Chant des Morts, Paris, Tériade, 1948. De balans tussen de kalligrafie van Reverdy en de bloedrode
arabesken van Picasso karakteriseerde de uitgever als volgt: 'Het is alsof ze met elkaar in gesprek zijn'.

Le Chant des Morts toont de traditie waarin mijn uitgaven zich inschrijven, het livre de peintre.
Tériade, de uitgever van Le Chant des Morts, zei over Picasso en Reverdy ‘Het is alsof ze met elkaar in gesprek zijn'. Le dialogue par le livre in de woorden van Yves Peyré.

Een van de redenen waarom het boek als artistiek medium zo aantrekkelijk is, is dat het zich niet laat begrenzen. Het wordt gemaakt door kunstenaars die afwijken van gangbare patronen en door de kunstwereld opgelegde gewoontes. Vernieuwing is daarbij vaak een motor. Picasso kon de 125 tekeningen voor Le Chant des Morts maken op zinkplaat, en niet op de gebruikelijke lithosteen. Dankzij nieuwe fotografische druktechnieken kon bijvoorbeeld het handschrift van dichters gereproduceerd worden, dat gold ook voor de kleine uitgaven van Cobra en voor het kunstenaarsboek dat in de jaren zestig ontstond, waar nieuwe, goedkope druktechnieken ervoor zorgden dat kunstenaars zelf boeken konden uitgeven.

Ik maak als uitgever een tegengestelde beweging, ik verleid kunstenaars tot de beperking van het livre de peintre, ik keer terug in de tijd, en dat is niet evident.
Maar het is een beperking die ik mezelf opgelegd heb, deels vanuit een sterke voorliefde voor oude, negentiende-eeuwse reproductietechnieken zoals bijvoorbeeld de etsdruk en de lithografie, deels omdat ik op die manier het hele productieproces zelf in handen kan houden.

In 1994 verzorgde ik in opdracht van uitgeverij Hayen de uitgave van Mijn Handen, twee gedichten. 
In 1995 volgde de luxe-editie van Mes écrits de Cuisine, Vol. 2, een lijvig boek dat helemaal met de hand gemaakt werd. Het eerste volume was in Italië gedrukt en uitgegeven door Yves Gevaert.
Ik zag door deze uitgave de mogelijkheden voor mijn drukpers en collectie loden letters.
Ik heb van het boek ook de eerste ontwerpen bewaard. Die tonen mijn werkwijze. Ik reik de kunstenaars verschillende mogelijkheden aan, letter, corpsgrootte, papier, formaat om hun idee vorm te geven.
Hier toon ik  vooral hoe het boek zou kunnen afgewerkt worden, een presentatie die ik kende uit de Franse bibliofilie waarbij de verzamelaar zelf een boekbinder uitzoekt voor zijn exemplaar.
 

Na enkele verkennende uitgaven met Michel Seuphor, Paul Claes en Christine D'haen, verscheen de uitgave die ik zelf als de eerste typische Ergo Pers uitgave beschouw, Overschiet, met gedichten van André du Bouchet en een ets van Ignace de Vos. Het was de eerste keer dat ik een dichter en een kunstenaar samenbracht. Onbedoeld  vond ik mijn 'format’, het 'livre de peintre'.
André du Bouchet was hiervoor een aangewezen dichter, hij vertegenwoordigde een generatie kunstenaars die het kunstenaarsboek als uitdrukkingsvorm in hun werk hadden toegelaten. Hij maakte boeken met Alberto Giacometti, Bram van Velde, Tal Coat en vele anderen. Zijn werk is in de loop der jaren prachtig vormgegeven, en in vele bibliofiele edities verschenen.
De confrontatie met kunstenaars liet Du Bouchet nadenken over zijn stijl. Hij zocht naar een 'schilders taal', een 'langue peinture'. Hij was ook de dichter die witregels hun stem gaf. De ruimte tussen woorden en regels. Zijn gedichten worden door hun vorm zelf evenzovele beelden. 
Du Bouchet verbleef enkele dagen in de vertrekken van de uitgeverij. Hij sliep er op een geïmproviseerd logeerbed, en daalde af en toe af naar het ondergrondse atelier. Hij wilde 's ochtends het breken van de inkt zien, of een eerste letterproef. En elke ochtend wandelde hij door Gent, om zich onder te dompelen in mist en noorderlicht, en Van Eyck te zien in de kathedraal.

Jan H. Mysjkin was de vertaler van deze eerste uitgave. Na Overschiet met André du Bouchet zouden nog vele uitgaven volgen, een tweede en derde boek met Du Bouchet, uitgaven met Yves Bonnefoy, Jacques Dupin, Pierre Reverdy en vele anderen. Later zou hij voor Ergo Pers ook het werk van Nederlandse dichters naar het Frans vertalen: Gerrit Kouwenaar, Armando, Cees Nooteboom, het is maar een greep.

Frankrijk mag een lange traditie hebben in dit soort kunstenaarsboeken, in de jaren vijftig gaf de Cobra beweging een nieuwe dynamiek aan het genre. Kunstenaars eisten ook de vrijheid op zich op verschillende manieren te uiten, nu eens als schrijver, dan weer als schilder, en werkten vaak samen aan een kunstwerk. Karel Appel maakte boeken met Hugo Claus, en Lucebert maakte boeken met gedichten en etsen van zichzelf. Opvallend is hun eenvoudig uiterlijk. Dat komt ook omdat ze meestal in eigen beheer werden gedrukt en uitgegeven.
Een mooi voorbeeld is Goede morgen haan, een boekje van Gerrit Kouwenaar en Constant. Kouwenaar vertelde me dat het aan de keukentafel van zijn Parijse flat ontstond. Waarbij ze beurtelings een woord of een tekening aan het blad toevoegden.
Vijftig jaar later zou ik beide kunstenaars opnieuw samenbrengen voor een boek, totaal witte kamer, een boek dat voorgesteld werd in het Cobramuseum in Amstelveen.

Pierre Alechinsky was het jongste lid van Cobra. Met Dotremont maakte hij verschillende peintures-mots. Poëtische teksten van bevriende auteurs werden met zijn grafisch werk geïllustreerd. Voor Ergo Pers maakten Alechinsky en Jacques Dupin samen een boek, Lichthouwen. Dit boek zou gevolgd worden door een tweede uitgave met Yves Bonnefoy, De nachtzomer, en een derde met Hugo Claus, Flagrant.
Het zijn drie klassieke Ergo Pers boeken. Vriendschap en ervaring zijn de geruststellende bedding waarin ze ontstaan. Het zijn boeken die zichzelf maken. Ik blijf als uitgever op de achtergrond.

Ook een volgend boek met Hugo Claus kwam bijna als vanzelf tot stand, Licht Overal, met gedichten van Cees Nooteboom. Ook hier vriendschap en ervaring. Voor dit boek benaderde ik Hugo Claus als kunstenaar en vroeg hem om wat tekeningen. Dat Claus en Nooteboom samen een boek maakten was een uitzonderlijke gebeurtenis. Want hoewel ze al een leven lang bevriend waren, was dat nooit eerder gebeurd. Cees Nooteboom schreef twaalf nieuwe gedichten. Hugo Claus maakte er vier etsen bij. De taal van Nooteboom voegt zich als vanzelf bij het speelse en directe van Claus’ inkttekeningen.
Een van de gedichten in Licht Overal, Avond, gaat over Alzheimer. In dat gedicht is een naderend afscheid voelbaar. Maar ook in de tekeningen lijkt het einde nabij. Soms is er een onvaste hand, de speelsheid die het werk van Claus zo kenmerkt, is hier en daar onhandig. Dat maakt Licht overal tot een uniek vriendenboek. Het zou ook het laatste boek worden van Hugo Claus, die enkele maanden na het verschijnen ervan zou overlijden.

Pierre Alechinsky, drie etsen voor De Nachtzomer, L'été de nuit, Ergo Pers 2002

Jaren eerder had ik voor een bevriende uitgever al samengewerkt met Claus voor de uitgave Thuis, dat bij de opening van het Roger Raveelmuseum was verschenen.
Roger Raveel beeldt er zich in een houtsnede af als de tekenende of schrijvende kunstenaar. Of misschien eet hij een taartje. Voor Tegenover het vlak herhaalde hij dit thema in etsvorm. Het boek is een zelfportret van de kunstenaar; zowel de gedichten als de etsen zijn van zijn hand.

Ik wil iets langer stilstaan bij Zoals zijn beelden, een boek met Rutger Kopland en Roger Raveel.
Ook Zoals zijn beelden is een traditioneel livre de peintre. Toch heeft het iets bijzonders.
Kopland schreef gedichten bij het werk van Roger Raveel. Hij koos daarbij werken en thema’s die aansluiting vonden bij de eigen poëtica. Roger Raveel maakte vervolgens etsen bij deze gedichten. Hij deed dat op een vrij directe manier, dit is misschien het enige Ergo Pers boek waarin van illustraties sprake is. De kunstenaar bevraagt in de ander zichzelf. Daardoor ontstaat ook iets uitzonderlijks. Het boek is een synthese van de beeldtaal van Raveel.

In 1966 had Raveel de oude keldergangen van het kasteel in Beervelde met muurschilderingen gedecoreerd. Raveel deed daarbij ook een beroep op de medewerking van drie jongere maar schilderkunstig aan hem verwante kunstenaars, Raoul De Keyser, Etienne Elias en de Nederlander Reinier Lucassen. Met De Keyser maakt ik een klein boekje, Hok, met gedichten van Roland Jooris.
Roland Jooris fluisterde me later in ook Lucassen te benaderen, en dat te doen met een tekst van Francis Ponge. Ik koos voor Vijf Sapates en Lucassen reageerde enthousiast. Het was mijn eerste boek met deze eigenzinnige kunstenaar. Voor een tweede uitgave koppelde ik hem aan Hans Verhagen.

Hans Verhagen bekende me eens dat er teveel goede dichters zijn en te weinig uitzonderlijke dichters. Hans Verhagen is een uitzonderlijke dichter. En de uitgave die ik met hem maakte was een uitzonderlijke gebeurtenis.
Bijzonder aan het boek is de eerder aarzelende toenadering tussen dichter en schilder. Bewondering op zoek naar verwantschap.
Toen ik zijn atelier bezocht stond daar de dichter, Hans Verhagen. Rock, hard drugs en een oude vriendschap met Armando. Dat was wat ik van hem wist. Maar het contact was hartelijk en werd snel intens. Al bij dit eerste atelierbezoek kreeg ik van Verhagen twaalf nieuwe gedichten mee. Zomaar, alsof ze op mij hadden liggen wachten. Maar nauwelijks een dag later, nadat hij zich meer in het werk van Lucassen had verdiept, had hij al iets anders voor ogen. En hij herbegon. Aan een nieuwe reeks gedichten, Vesting Holland voegde hij twee oudere cycli toe waarin hij de geest van Lucassen had menen te herkennen. En waarmee hij toenadering zocht tot de schilder.
Lucassen van zijn kant haalde uit de gedichten enkele woorden die hij in de etsen integreerde. Zo viel alles op zijn plaats.

In 2009 verscheen bij Ergo Pers een bijzondere dubbeluitgave. John Ashbery en Franck André Jamme vertaalden elkaars werk. Ook deze kunstenaarsboeken liggen gebed in een jarenlange vriendschap. John Ashbery’s The Recital, werd vertaald door Franck André Jamme en La Récitation de l'oubli, van Franck André Jamme werd vertaald door John Ashbery. Hanns Schimansky maakte voor deze boeken twee series van vijf etsen. Beide boeken spiegelen elkaar in deze reeks beelden. Het omslag van beide boeken werd gelicht uit eenzelfde monumentale ets.

Een geval apart. Grand old man van de Nederlandse poëzie, dichter dus, maar ook schilder, tekenaar, violist, televisiemaker en zoveel meer. Een multitalent.
We maakten samen drie boeken, telkens met gedichten en lithografieën van zijn hand.
Voor ons laatste boek, een Duits-Nederlandse uitgave belde hij me op: ‘Rein’, zei hij, ‘ik heb slecht nieuws voor je, ik heb nieuwe gedichten geschreven. Wat denk je?’
Dat werd De stilte / Die Stille. Een monument.