Pierre Alechinsky was de jongste kunstenaar van de Cobra-groep en hij wordt ook vaak omschreven als de laatste erfgenaam van de avant-gardebeweging die kort na de Tweede Wereldoorlog pleitte voor vrijheid en experiment in de kunsten. Maar de tentoonstelling in Villa Empain toont dat die korte periode, van 1948 tot 1951, slechts het begin was van zijn artistieke zoektocht. Zijn rijke oeuvre oogt consistent en omvangrijk, en Alechinsky, pinceau voyageur legt enkele scharniermomenten bloot van zijn lange ontdekkingstocht.

Alechinsky vond al snel de unieke beeldtaal, die zijn werk zou kenmerken en die hij bleef ontginnen. Zijn reizen naar het Verre Oosten, met name van Japan en China reiken hem nieuwe materialen aan, Walasse Ting leert hem ook ‘de Chinese manier’ om met penseel te tekenen: het papier op de grond, de kom met inkt in de hand, het hele lichaam in beweging, de zwaartekracht dicteert mee het toeval. Het is een filosofie, een ritueel bijna, dat verwant is aan shodo, één van de oudste, traditionele kunstvormen van Japan. In 1955 verbleef Alechinsky in Japan en draaide er een documentaire over kalligrafie, Calligraphie japonaise, waarna het land hem nooit meer losliet. De film is ook in een kleine kamer te bekijken op de tentoonstelling.

“Mentaal leef ik in Japan,” zei hij daar zelf over. Geboeid door de vloeiende oosterse bewegingen ging hij steeds meer werken met papier, inkt en penseel. Alles aan deze kalligrafie fascineert hem. De drager: de keuze van het papier, de ambachtelijke handmatige productiewijze, de textuur. En ook de inkt die op de ouderwetse manier gemaakt wordt, het zijn kleine harde blokjes die je moet wrijven en waar je water aan moet toevoegen om de inkt te verdunnen. En dan het penseel... voor Japanse kalligrafie zijn veel verschillende penselen beschikbaar. Het penseel van Pierre Alechinsky is gemaakt van 9 cm geitenhaar, en gemonteerd op 19 cm lange bamboestok. Net als Japanse kalligrafen legde hij later zijn papier of doek op de grond om eroverheen gebogen aan te werken. Dit mentale Japan werd ook belichaamd door Alechinsky's talrijke Oosterse vriendschappen, zoals met de beeldhouwer Shinkichi Tajiri en de Japanse schilder Yasse Tabuchi, en ook met Wallace Ting, een schilder van Chinese afkomst met wie Alechinsky schilderijen maakte a quatre mains, met vier handen. Het was in zijn atelier in New York dat Alechinsky Central Park schilderde, dat het begin markeerde van zijn omschakeling van olieverf naar acryl en het schilderen op papier.

De tentoonstelling is ook een ode aan vriendschap en toont werken die Alechinsky maakte in samenwerking met kunstenaars als Jirí Kolár en Hans Spinner, en met auteurs als Salah Stétié, Amos Kenan en Joyce Mansour.
Pierre Alechinsky en de Duitse keramist Hans Spinner waren goede vrienden en hadden een langdurige professionele relatie. Alechinsky bezocht gedurende meer dan twintig jaar (van 1980 tot 2004) het atelier van Hans Spinner in het Franse Grasse om er te ‘emailleren’. In de badkamer verrast de kunstenaar met het bijzondere opengeslagen boek Les livres délivrent (1991), gemodelleerd door Hans Spinner en op een houten staander geplaatst. Alechinsky signeert met zijn naam en een brilletje dat we al eerder zagen opduiken in een tekening. In dezelfde geest staan er nog zesentwintig kleinere boeken in porselein van dezelfde keramist, met inscripties en verschillende tekeningen in zwart-wit. Het zijn zelden getoonde objecten die in deze intieme kamer kunnen ontdekt worden.

In de Blauwe badkamer van de villa is een selectie porseleinen boeken te zien die keramist Hans Spinner heeft gemodelleerd en Alechinsky met een penseel heeft bewerkt met 'een Chinees penseeltje gedoopt in kobaltoxide'. Dit penseel dat normaal gebruikt wordt voor werk op papier of doek, vindt hier op een vanzelfsprekende manier de weg naar de derde dimensie.

Catherine De Braekeleer in de catalogus:

«Zwart op wit, onthullend, beweegt Alechinsky’s penseel over deze pagina’s die niet kunnen omgeslagen worden en waarbij tekst en tekening worden verbonden, hen terugbrengend naar de oorsprong van het Chinese schrift, waarin voor de schilder de tekening een verhaal wordt, en het beeld een aspect van het ideogram.»

Met hetzelfde kobaltblauw als in Vocabulaire of Lame de fond ontstonden ook vierkante platen waarop de kunstenaar zijn verbeelding de vrije loop liet, en die hier in de trapzaal met het blauwe vensterraam bijzonder goed tot hun recht komen. De zachte harmonieën van het kobaltblauw refereren naar het kostbare porselein uit het Verre Oosten. In de trapzaal verdiept het grote blauwe raam hun kleur.
Enkele ronde werken in lavasteen zijn krachtig gepresenteerd in de centrale hoge ruimte van Villa Empain. Hier versterken het werk van Alechinsky en de geraffineerde architectuur elkaar, de ronde emailvormen van Sauve qui peut en Rou à aubes, resoneren in de balustrade met haar ronde ornamenten.

Estampages

In 1988 reisde Alechinsky naar Beijing kwam ter gelegenheid van een tentoonstelling in de Kunstacademies en ontdekte een depot waar oude tempelklokken werden bewaard. De schilder gebruikt een klassieke stempeltechniek om afdrukken te maken van deze eeuwenoude bronzen voorwerpen en plaquettes van 'straatmeubilair' of putdeksels.

Dankzij de voorouderlijke Chinese techniek van de estampage slaat hij interessante beelden op. Hierbij maakte Alechinsky onder meer gebruik van een afdruktechniek die frottage wordt genoemd, waarbij een drager, bijvoorbeeld een vel papier, op een bepaalde ondergrond wordt gelegd, bijvoorbeeld een rond riooldeksel, en creëert een afdruk door met een potlood of waskrijt over het vel papier te wrijven, waardoor de textuur van de ondergrond op het papier zichtbaar wordt. Zo bewaart de kunstenaar wat aan onze blik ontsnapt en bouwt een reservoir van tekeningen op. In een tweede fase werden deze afdrukken opgehoogd met inkt en acrylverf.
In het werk Pékin-Rome worden frottages uit Bejing en Rome mooi samengebracht.

Het is een eeuwigdurende metamorfose die een vervolg krijgt in het gebruik van oude documenten, hij tekent en schildert op oude rekeningen, brieven, muziekpartituren, notariële akten en uiteindelijk kiest deze onvermoeibare reiziger ook een hele reeks oude kaarten en stadsplannen waarop hij zijn verbeelding de vrije loop laat. Het reizend penseel.

In de voormalige schermzaal van Villa Empain zijn enkele van deze gedeeltelijk overschilderde landkaarten bij elkaar gebracht, zoals New Delhi surplombée (1982).

Marginalia

Er hangen enkele grote sleutelwerken zoals L'or du rien (1968), Alvéoles, (1972), Meule du temps (1985), Vocabulaire (1986), Lame de fond (2011) of Bleu comme une orange (2005-2011). De formaten zijn vaak monumentaal. De schilderende hand van Alechinsky is trefzeker en intuïtief. Het reizende penseel stuurt de fantasie en roept voortdurend nieuwe beelden op. Een waterval wordt een vulkaanuitbarsting en een meanderende rivier verdwijnt in het golvende haar van een vrouw, spatten inkt overal, uitnodigingen tot een nieuwe penseelstreek. De hand wijkt daarbij ook uit naar de rand, de aangewezen plaats voor zijn marginalia, een reeks kleinere associatieve beelden of remarques die zijn werk zo typeren.

Al sinds zijn verblijf in New York combineert hij abstracte vormen met herkenbare stedelijke of natuurlijke elementen. In Central Park (1965) dat ontstond tijdens zijn verblijf in Manhattan, gebruikt hij acrylverf gecombineerd met inkttekeningen in de marges, wat een keerpunt zou markeren in zijn stijl. In een oud interview zegt hij hierover:

'De dolende menigte, de buitenwereld, zo machtig als je het vergelijkt met een kleine rechthoek van papier of doek. Ik voel dan hoe belangrijk het is om je niet alleen te concentreren op de compositie van de rechthoek zelf~ maar ook op die van de randen, de marges.
Gaandeweg, toen ik mijn schilderijen met marges maakte, heb ik sinds ik Central Park schilderde in 1965, de rechthoek benadrukte, zelfs onderstreept, hetzij door middel van een rand van beelden rond het centrum, hetzij door een rand te materialiseren. (...)
En tegelijkertijd om het kader te annexeren, om het deel te laten uitmaken van de afbeelding, eerder (laten we zeggen in het voorbijgaan) op de manier waarop een graveur een rand gebruikt in zijn houtsnede om te voorkomen dat de wals delen raakt die uitgehold zijn. (...) Ik ben begonnen als drukker en ik heb in mijn schilderwerk gebruik gemaakt van enkele van de noties, trucs of gewoonten van de ambachtsman. Marginalia - in de vorm van aantekeningen, addenda, ondertitels, samenvattingen - bestaan al sinds de uitvinding van het boek. Proefcorrecties vinden ook hun juiste plaats in de marge; ze geven aan en gaan in tegen de letterkolom. Auteurs gebruiken de kantlijn om de tekst waaraan ze werken aan te passen. Dat kan soms behoorlijk spectaculair zijn. Lithografen testten eerst hun gereedschap en probeerden hun hand uit voordat ze aan het werk gingen. Daarbij maakten ze minuscule en vaak charmante voorbereidende schetsen, die voor de eigenlijke druk werden gewist zodra de eerste proefdruk was gemaakt.' [3]

In 1982 draaide hij de methode die hij voor “Central Park” gebruikte om. Het centrale onderwerp zou in het zwart worden geschilderd, terwijl de marges, die tot dan toe werden gebruikt voor tekeningen binnen de grenzen van het onderwerp, een kleurrijke rand zouden worden. Dat was bijvoorbeeld zo in La mer noire (2008), een ontroerende hommage aan zijn vader, een Russische vluchteling die vanuit de Krim naar Brussel kwam. Ook hier op de tentoonstelling zijn er randschilderingen zoals Le chien roi of Lieu-dit, waarbij de kleur naar de buitenkant van het schilderij toe verschuift en het Chinese zwart het midden van het schilderij vult.

De tentoonstelling eindigt met twee recente schilderijen, Comme elle partait en Mante athée. Het zijn hommages aan zijn vrouw Micky, zijn levenslange metgezel en muze die in november 2023 overleed.
Zij was een overtuigd athéist en het recentste schilderij, ‘Mante athée’, 2024, of ‘Atheïstische bidsprinkhaan’ is een passende hommage. Ook Comme elle partait is een eerbetoon aan Michèle ‘Micky’ Dendal. Als een slang bewegen elkaar omhelzende vormen op een zwarte achtergrond door elkaar, ze lijken in elkaar te vloeien en te vervagen of de reis van een mensenleven te suggereren. Wat we weten stuurt onze blik. Het wat sombere centrale deel wordt omringd door kleurrijke vormen. Het penseel biedt hier een meer intieme, innerlijke reis, waarin de schilder zichzelf voorbij verlies en dood in stand probeert te houden. Pierre Alechinsky en Michèle Dendal waren 75 jaar getrouwd en de meanderende vormen in Comme elle partait lijken een tachtigste jubileum te willen suggereren.

Een opvallend werk in de tentoonstelling is Clavecín (1986) dat Alechinsky creëerde men met de Tsjechische dichter en schilder Jirí Kolár, en dat wordt tentoongesteld in de grote zaal. En er wordt een bijzonder concert georganiseerd.

Concert

Bernard Foccroule aan het door Alechinsky beschilderde klavecimbel begeleid door de sopraan Alice Foccroule, vrijdag 24 januari 2025, 20u.